Eugène Ionesco a Chenedlaetholdeb Cymreig

Eugène Ionesco

Mae’n wir bod cyfieithu’n dod â phrofiadau’r byd i bau diwylliant deiliaid yr iaith darged. Trwy gyfieithu gweithiau Plato a Socrates cawn blymio i feddwl yr Hen Roeg Glasurol. Trwy gyfieithu Shakespeare cawn well amgyffrediad o grefft a dawn y dramodydd o Stratford. Trwy gyfieithu testunau o ieithoedd eraill cawn ein cyd-destunio ein hunain, a magwn well ddealltwriaeth o’n lle yn y byd.

Ond, mae’n bwysig peidio ag anghofio bod y cyfnewid profiad hwn yn gweithio’r ddwy ffordd. Yn fynych, cyfoethogir byd yr awduron gwreiddiol, ynghyd â’r cyfieithwyr a siaradwyr yr iaith darged, drwy’r broses o gyfieithu. Cânt hwythau olwg ar fyd ac ar fydoedd nas gwyddant, o reidrwydd, y nesaf peth i ddim amdanynt. Cânt hwythau hefyd gyd-destunau diwylliannol newydd.

Felly y bu profiad Eugène Ionesco yn 1968.

Clawr ‘Victimes du devoir’, sef y fersiwn Ffrangeg wreiddiol o ‘Merthyron Dyletswydd’.

Yn y flwyddyn honno aeth Cwmni Theatr Cymru – cwmni oedd yn ymfalchïo yn y ffaith eu bod yn gwmni proffesiynol dwy-ieithog oedd yn perfformio gweithiau gan awduron Cymraeg, dramâu Clasurol, a dramâu’r theatr gyfoes – ati i berfformio cyfieithiadau o dair drama fer o eiddo’r dramodydd o Rwmania. ‘Merthyron Dyletswydd’, wedi’i chyfieithu gan Gareth Miles, ‘Pedwarawd’, wedi’i chyfieithu gan John Watkins, a ‘Y Tenant Newydd’, wedi’i chyfieithu gan Ken Lloyd-Jones, oedd y dair drama a ddewiswyd ganddynt.  Yr oeddent yn dair drama oedd yn nodweddiadol o arddull lenyddol y dramodydd. Arferai Ionesco, chwedl nodiadau rhaglen y perfformiadau, ‘blymio’n ddwfn i mewn i’w hunan i chwilio am ddeunydd’, ac yno, ymysg ei freuddwydion, ei gudd ofnau a’i ddyheadau cyfrin, byddai’n canfod testunau i’w ysbarduno a’u ysbrydoli ym myd llên.

Mae dau gopi o’r rhaglenni a baratowyd ar gyfer y perfformiadau wedi’u cadw yn Adran Deipysgrifau a Llawysgrifau Llyfrgell Genedlaethol Cymru. Nodir ynddynt fanylion y cwmni, yr actorion, a’r cynhyrchwyr, ynghyd â rhywfaint o wybodaeth am yrfa ac am arddull lenyddol y dramodydd. Ond nodir ynddynt hefyd fanylyn arbennig iawn, sef dyfyniad o gyfarchiad o eiddo Eugène Ionesco ei hun. Dyma fe, ynghyd â’r cyfieithiad a ddarparwyd ohono yn y rhaglen:

“Neges oddiwrth [sic] Eugène Ionesco:

‘Merci de vous interesser a mes pieces. Je suis fier d’apprendre que le Welsh Theatre Company joue mes pieces. Salut aux comediens. Et “Vive le Pays de Galles Libre”.’

(Diolch ichi am eich diddordeb yn fy ngwaith. Yr wyf yn ymfalchio o wybod fod Cwmni Theatr Cymru am gyflwyno fy nramâu. Cyfarchion i’r actorion. A hir oes i Gymru Rydd.)”

Mae’n anochel bod y Cwmni, mewn cydymffurfiaeth â rheolau hawlfraint, wedi sicrhau caniatâd y dramodydd, neu ganiatâd ystâd y dramodydd o leiaf, cyn mynd ati i gyfieithu ac i berfformio’r dramâu hyn. Ond, trwy wneud hynny, mae’n amlwg eu bod hefyd wedi ennyn diddordeb y dramodydd yng Nghymru ac yn y Gymraeg. O ystyried dyddiad y perfformiadau, cwta flwyddyn cyn yr Arwisgo yng Nghaernarfon, ac o ystyried yr hinsawdd wleidyddol yng Nghymru ar y pryd, mae sylw olaf Ionesco yn ei gyfarchiad yn un dadlennol. Sylwer mai dyfyniad ydyw o fewn y dyfyniad mwy. Dyfyniad uniongyrchol o bau diwylliant arall. Nid sylw diddim, na chyfarchiad niwtral, oedd ‘Vive le Pays de Galles Libre’ yn y Gymru Gymraeg ar ddiwedd y chwedegau.

Protest gyntaf Cymdeithas yr Iaith, Pont Trefechan, 1963. Cychwyn cyfnod o ymgyrchu ac ail-ddifinio disgyrsiau hunaniaethol Cymru.

Er nad yw’r cyfarchiad yn ddigon, yn ei hun, i brofi bod gan y dramodydd farn wleidyddol benodol am sefyllfa Cymru ar y pryd, mae’n ddigon i ddangos ei fod wedi ymgyfarfod â disgyrsiau hunaniaethol y Cymry a’r Gymraeg yn sgil cyfieithu ei waith, a’i fod felly’n fwy hyddysg yn y drafodaeth hunaniaethol honno o’r herwydd. Efallai bod mynegiant hunaniaethol y Cymry ar sail iaith wedi taro tant iddo, ac yntau’n feirniad mor hallt o dechnegau awdurdodau totalitaraidd o ormesu trwy unffurfiaeth ieithyddol. Efallai bod y cysyniad o ryddid gwrth-awdurdodol wedi apelio at ei bwyslais ar ryddid mynegiannol yr unigolyn a’r artist o fewn cymdeithas. Beth bynnag fo’i gymhellion dros gynnwys y dyfyniad hwn yn ei gyfarchiad, mae un peth yn eglur. Ehangwyd ar bau diwylliannol y dramodydd trwy ei brofiad uniongyrchol o bau’r cyfieithwyr, a gwnaed hynny trwy gyfieithu.

Yn ei ragymadrodd i’r gyfrol gyntaf o ‘Storïau Tramor’ dadleua Bobi Jones fod y weithred o fynd ati i drosi ac o ddarllen gweithiau o bedwar ban yn fodd o’n hatgoffa ein bod yn rhan o Farchnad Gyffredin o syniadau byd-eang. Mae profiad Ionesco’n dangos inni ein bod oll yn gydamserol yn brynwyr ac yn werthwyr yn y farchnad eang honno. Galluogir ein llwyddiant yng nghyfalafiaeth syniadaeth y ddynoliaeth trwy’r cyfnewid parhaus sy’n digwydd wrth inni gyfieithu, a gwerthfawrogi, ein geiriau ein gilydd.

Y Crwydryn a’r Lleuad

“Myfi islaw a thi uwchben,
ni grwydrwn heno, leuad wen”

Johann Gabriel Seidl

Dyma agoriad ‘Y Crwydryn a’r Lleuad’, sef cyfieithiad John Stoddart o gerdd Johann Gabriel Seidl, a ddaeth yn sail i lied enwog Schubert, ‘Der Wanderer an den Mond’. Yn y gwaith, ymbilia’r cantor ar i’r Lleuad fod yn gydymaith cyson iddo, wrth iddo orfod crwydro’n unig o wlad i wlad. Dadleua’r bardd fod y Lleuad yn byw mewn gwynfyd, gan fod pob gwlad, a phob tu, a phob llecyn ir yn gartref iddo.

Mae’n gerdd swynol, ac mae’r alaw sy’n cyd-fynd â hi’n ingol o hardd. Cyhoeddwyd y cyfieithiad Cymraeg ohoni mewn cyfrol swmpus o drosiadau o lieder Almaeneg, Y Gân yn ei Gogoniant, a gyhoeddwyd gan Cyhoeddiadau Barddas yn 1989. Nodir yn y gyfrol fod y Lied Almaeneg yn gyfuniad o gerddoriaeth a barddoniaeth, a’i bod yn ffurf unigryw ar gelfyddyd sy’n perthyn yn gyfan gwbl i’r Almaeneg fel iaith.

Mae’n deg dadlau, er gwaetha’r ffaith nad oes modd cyfieithu’r gair Lied i’r Gymraeg yn uniongyrchol, fod y gweithiau eu hunain yn bethau sy’n croesi ar draws diwylliannau’n hawdd. O ran natur strwythurol daeth y Lied yn ffurf hynod boblogaidd yng Nghymru ar sail anghenion ac estheteg cystadlaethau Eisteddfodol amrywiol y wlad. O ran y themâu a fynegir yn y gweithiau, fel yr ymgom rhwng y crwydryn a’r Lleuad, maent yn bynciau y gall pawb ymdeimlo â hwy.

Eugene Cernan, Apollo 17, ar wyneb y Lleuad.

Nid oes ond angen edrych ar y calendr er mwyn cael syniad o’r cyd-ymdeimlad rhyng-ddiwylliannol hwn. 42 o flynyddoedd yn ôl i heddiw glaniodd Challenger, sef capsiwl glanio Apollo 17, ar wyneb y Lloer. Yn y capsiwl roedd Eugene Cernan a Harrison Schmitt, y ddau berson diwethaf i droedio tir ein cydymaith cosmig agosaf. Yn eu gorchest anturus cawsant brofiad gweddnewidiol. Cawsant sefyll ar y Lleuad ac edrych i fyny i weld y Ddaear yn esgyn fry uwch eu pennau. Tynasont lun o’n cartref, ‘Y Belen Las’ neu ‘The Blue Marble’, sydd wedi dod yn ddelwedd eiconig o safle’r Ddaear yn y Cosmos. Roedd y profiad hwn yn un o binaclau eu teithiau. Yr oedd yn brofiad ysgytwol a ddaeth i ran llawer o’r gofodwyr a’u rhagflaenodd hefyd.

Y Belen Las. Un o’r delweddau cynharaf, ac enwocaf, o’r Ddaear gyfan o’r Gofod. Fe’i tynnwyd gan griw Apollo 17 ar eu ffordd i’r Lleuad.

Nododd Mike Collins, gofodwr ar Apollo 11, mai ar y Ddaear yr edrychai’n ddiddiwedd ar ei daith i’r Lloer. Rhyfeddai o weld pa mor frau oedd y Byd mewn gwirionedd. Ategwyd ei sylwadau gan Jim Lovell, gofodwr ar Apollo 8 ac Apollo 13, wrth iddo adrodd am sut yr âi allan o’i ffordd i guddio’r Ddaear â’i fawd tra’n hedfan drwy’r Gofod. Cymaint oedd ei syndod wrth wneud hyn, o feddwl bod pob un o’i gyfeillion, ei deulu, ei gydnabod, ei gyd-wladwyr, yn wir, y ddynoliaeth gyfan yn fyw â’i pharadocsau di-ben-draw, oll ynghudd, am ennyd, y tu ôl i’w un digid bach. A dywedodd Neil Armstrong, y cawr o ffigwr ym myd anturio’r gofod, ei fod, wrth edrych yn ôl ar y Ddaear, yn teimlo’n fychan, fychan, o weld cartref pob un ohonom yn hwylio’n fregus a distaw drwy’r mudandod du.

Cyfieithwyd y profiad Daearol gan yr ymgyrch Ofodol. Gwelsom ein hunain o bersbectif newydd, yn deithwyr oll ar belen fechan las ein cynefin. Dysgasom fod gwirionedd dyfnach i eiriau Seidl ac i geinder nodau Schubert. Dysgasom ein bod oll yn grwydriaid fel y Lloer.

“Ffurfafen Nêr a’i sêr di-ri’
sy’n wlad a chartre’n un i ti;
O, gwyn ei fyd, pwy bynnag fo,
a ddeil er crwydro’n rhan o’i fro.”

Y Cyfieithiadau sy’n Celu

Mae Tymor yr Adfent wedi cychwyn, ac mae’r Nadolig ar ei ffordd! Pa lyfrau newydd fydd yn eich hosan chi ar fore’r Ŵyl? A fydd cyfieithiadau yn eu plith?

Marchnad y Nadolig yw un o’r cyfnodau pwysicaf i gyhoeddwyr, argraffwyr a llyfrwerthwyr. Dyma un o’r adegau gorau i gyhoeddi llyfrau newydd, i hyrwyddo hen lyfrau poblogaidd, ac i awgrymu cyfrolau amgen i ddarllenwyr praff y byd.

Dyma’r adeg hefyd i ystyried pa weithiau a fu’n cysgu am flynyddoedd, pa lyfrau y dylid eu hailgyhoeddi, a pha lyfrau coll y dylid eu ail-ddarganfod a’u cyhoeddi am y tro cyntaf un.

Ymhlith y llyfrau coll hyn mae llawer o gyfieithiadau’n celu. Cyfieithiadau sy’n llawn o gyffro a bywiogrwydd hen hanes, cyfieithiadau sy’n gyforiog o dynerwch llenyddiaeth gain, a chyfieithiadau sy’n ddylanwadol o hyd ym mydoedd gwleidyddiaeth, buchedd a moes.

Copi Rhufeinig (2il ganrif OC) o gerflun Groegaidd (4edd ganrif CC) o Herodotus.

Tybed a wyddoch chi, er enghraifft, fod gennym gyfieithiad o ddetholion o Historia Herodotus, ‘Tad Hanes’ ei hun, chwedl Cicero, yn celu yn nghasgliad Llawysgrifau a Theipysgrifau’r Llyfrgell Genedlaethol? Mae’r Historia’n gofnod amhrisiadwy o draddodiadau, gwleidyddiaeth, daearyddiaeth a’r cyfarfod diwylliannol a oedd i’w gweld yn Nwyrain Asia, Gogledd Affrica a Groeg yn ystod y 5ed ganrif cyn Crist. Gweithredodd fel patrymlun ar gyfer gwyddor hanes am flynyddoedd maith wedi dyddiad ei gyhoeddi.

Mae’r cyfieithiad Cymraeg yn un cain, wedi’i ysgrifennu â llaw gan y cyfieithydd ei hun, un Thomas Eurwedd Williams, yn 1938. Darperir ganddo linell o’r Groeg, a chyfieithiad Cymraeg oddi tano, ar gyfer pob llinell o’r testun. Darperir ganddo hefyd fynegai helaeth o eiriau Groeg yng nghefn ei gyfrol. Dyma un o gonglfeini diwylliannol y byd Gorllewinol, un o destunau hanfodol ein hanes cyffredin, yn y Gymraeg. Oni fyddai’n wych pe gellid cyhoeddi hwn?

Y llong deithwyr ‘MV Hebrides’ yn gadael Lochmaddy, Gogledd Uist, ar ei ffordd i Skye.

Neu, tybed a glywsoch chi am gasgliad John Stoddart o straeon byrion Gaeleg yr Alban? Cyhoeddwyd nifer ohonynt yn 2000 gan Wasg Gwynedd mewn cyfrol o’r enw Y meudwy : a storïau Gaeleg eraill, ond mae nifer ychwanegol sy’n bodoli ar ffurf teipysgrif yn unig.

Fe’u cedwir, eto, yn y Llyfrgell Genedlaethol, a’r rhain, hyd y gwyddom, yw’r unig gopïau ohonynt. Mae rhai o gampweithiau llenyddol Domhnall Iain MacDhugail, Cailean T. MacCoinnich, Ruaraidh MacThomais, Donnchadh MacLabruinn ac eraill oll gennym, yn y Gymraeg, yn llawn o ramant Ynysoedd Heledd, dwyster y profiad diasporig, ac ing a gorfoledd y profiad o fod yn ddeiliaid diwylliant lleiafrifol yn y byd sydd ohoni. Byddai’r rhain yn straeon gwych i’w cyflwyno gerbron y Cymry Cymraeg mewn cyfrol gain ar fore dydd Nadolig.

Martin Luther (1533) gan Lucas Cranach yr Hynaf.

I’r sawl a garent drafod y metaffisegol, mae cyfieithiad cyflawn iawn gennym o bregeth a luniwyd gan Martin Luther i’w thraddodi ar y Sul wedi’r Nadolig yn 1522. Fe’i cyfieithwyd gan Pennar Davies yn yr 1950au er mwyn ei darlledu ar y radio. Seiliwyd y bregeth ar lythyr Paul at y Galatiaid, un o hoff rannau Luther o’r Beibl, ac mae’n nodweddiadol o syniadau diwinyddol, gwleidyddol, a chymdeithasol un o dadau’r Diwygiad Protestannaidd. Byddai’r fath destun o ddiddordeb aruthrol i’r hanesydd cyfrwng Cymraeg ac i’r diwinydd Cymraeg ei iaith fel ei gilydd. Ond, eto, ysywaeth, yr unig fodd y medrwn weld y testun teipysgrif ar hyn o bryd yw i chwilio amdano yn y Llyfrgell Genedlaethol.

Dyma grybwyll dim ond tair enghraifft o’r stôr o gyfieithiadau heb eu cyhoeddi sydd i’w canfod yn y llyfrgell honno. A thybed faint o gyfieithiadau sy’n celu ym meddiant y cyfieithwyr unigol o hyd? Rhai nad ydynt eto wedi cyrraedd casgliad cynhwysfawr y Genedlaethol hyd yn oed?

Mae sawl ffynhonnell bosibl i’w hystyried. Er enghraifft, beth am ddeunydd Eisteddfodol? O ystyried bod cystadleuaeth flynyddol yn yr Eisteddfod Genedlaethol i gyfieithu drama i’r Gymraeg, ac o gofio na chyhoeddwyd ond cyfran fechan iawn o’r gweithiau buddugol hyn eto, mae deg dweud fod y cyfoeth o gyfieithiadau sy’n bodoli, ac sy’n celu, yn y Gymraeg, yn wirioneddol ryfeddol.

Felly, beth amdani, gyhoeddwyr, llyfrwerthwyr a darllenwyr Cymru? Beth am fynd ati i hela am ein cyfieithiadau coll? Beth am fynd ati i’w golygu, a’u twtio, a’u cyhoeddi, er mwyn iddynt addysgu, diddanu, ac adlonni cenhedlaeth newydd o Gymry Cymraeg? Beth am sicrhau bod o leiaf un o’r llyfrau a fydd yn ein hosanau Nadolig yn y dyfodol yn un o’r cyfieithiadau sy’n celu?