“Ac felly yn America…”: Kerouac, Maccy, a fi!

Yn ystod yr wythnos hon mae pedwar cyfaill imi, Alaw Gwyn, Gwion James, Carwyn Blayney a Lucy Andrews, pedwar myfyriwr sy’n astudio ar gyfer gradd feistr Cyfryngau Creadigol Ymarferol yn Adran Astudiaethau Theatr, Ffilm a Theledu, Prifysgol Aberystwyth, wedi bod yn gwibio o gwmpas Cymru yn trosi anturiaethau Sal Paradise a’r nofel On the Road gan Jack Kerouac i’r peuoedd diwylliannol a daearyddol Cymraeg a Chymreig.

Gwion, Lucy, Alaw a Charwyn

Adleisir y nofel yn eu prosiect mewn sawl ffordd. Cyn teithio, dewiswyd ganddynt 21 lleoliad yng Nghymru a fyddai’n cynrychioli 21 lleoliad penodol yn y gwaith gwreiddiol. Mesurwyd hyd y daith hefyd fel ei bod yn cyfateb at filltiroedd y nofel: 600 milltir yng Nghymru,  6,000 milltir yn yr UDA. Aed ati yn ogystal i drydar a blogio am y daith yn barhaus, gan gyfleu rhywfaint o’r bwrlwm a’r cyflymdra di-baid hwnnw sydd mor nodweddiadol o arddull y nofel ei hun. Cofiwn, yn ôl y chwedl, taw nofel yw hon a ysgrifennwyd gan Kerouac ar un rholyn mawr o bapur mewn un chwa o deipio gwyllt: mae brys a phrysurdeb yn rhan o’i chynhysgaeth.

Ceir hefyd yn nhaith y pedwar ymholiad i weld i ba raddau y gellid Cymreigio’r cysyniad o ‘road trip’. Trafodir felly gyfieithu cysyniadol a chelfyddydol yn y prosiect. Fel yr esboniodd Alaw Gwyn wrth drafod â gwefan Golwg360:

‘ “Mae roadtrip yn fath o beth ‘dach chi’n mynd arni a does neb arall wedi bod o’r blaen, ond mae Cymru mor fach ‘da ni’n trio holi a ydi o’n bosib i ni wneud hynny,” esboniodd Alaw Gwyn, “Mae ‘na siawns fyddan ni’n nabod pobl ar y daith – fel ‘na mae Cymru ynde!” ‘

“Kerouac gan Palumbo” gan Tom Palumbo o Efrog Newydd, NY oddeutu 1956. Wedi’i drwyddedi dan CC BY-SA 2.0 drwy Wikimedia Commons.

Bwriad y pedwar yw cywain y deunydd a gasglwyd ganddynt ar yr antur ynghyd mewn perfformiad aml-gyfrwng a gynhelir ar y 1af o Fai, 2015, ym Mhrifysgol Aberystwyth.

A minnau wedi mwynhau dilyn eu hanturiaethau dros y dyddiau diwethaf, a chan edrych ymlaen yn awchus at gael gweld y perfformiad terfynol o’r gwaith, penderfynais y byddwn yn dathlu eu camp, ac yn eu croesawi yn ôl i Aberystwyth (neu’r Patterson, New Jersey, Cymreig, â bod yn fanwl gywir!) drwy wneud ychydig o gyfieithu mwy traddodiadol er eu clod.

Penderfynais gyfieithu brawddeg derfynol On the Road. Brawddeg fyfyriol, aml-gymalog, ôl-syllol a maith. Brawddeg sy’n croniclo pensyniadau olaf Sal Paradise am yr Unol Daleithiau, ei phobl, ei thirwedd, ei hamrywiaeth a’i haruthredd. Brawddeg sy’n cloi taith drwy gydnabod nad yw’r un daith fyth yn dod i’w therfyn mewn gwirionedd. Brawddeg sy’n ein herio ni i gyd i barhau i deithio, ac i chwilio, ac i ryfeddu’n dragwyddol, ym mhob iaith a phaith ar yr un pryd:

Ffordd wag yng nghanol yr Unol Daleithiau.

“Ac felly yn America wrth i’r haul fachludo eisteddaf ar hen lanfa’r afon yn gwylio’r awyr faith, faith uwchlaw New Jersey gan geisio amgyffred yr holl dir amrwd hwnnw sy’n rolio’n un ymchwydd anghredadwy drosodd a thraw hyd Lannau’r Gorllewin, a’r hen ffordd ddiderfyn honno, a’r holl bobl rheiny sy’n breuddwydio yn aruthredd y peth, ac yn Iowa mi wn erbyn hyn, mae’n rhaid fod y plant yn wylo yn y tir lle gadewir i’r plant wylo, a heno bydd y sêr yn disgleirio, ac oni wyddoch mai Pooh Bear yw’r Duw Mawr ei hun? mae’n rhaid fod seren y cyfnos yn pendrymu ac yn diosg fflachiadau’r pylu ar hyd y paith, eiliadau’n unig cyn dyfodiad yr wylnos sy’n bendithio’r ddaear, sy’n duo’r afonydd, sy’n mwytho’r copaon, sy’n plethu’n un â’r draethell olaf, gan wybod yn sicr na ŵyr neb, neb, ddim un taten o’r hyn sydd o’n blaenau ac eithrio am garpiau amddifad ein henaint anochel, a meddyliaf am Dean Moriarty, meddyliaf hyd yn oed am yr Hen Ddean Moriarty y tad na ddaethom o hyd iddo fyth, meddyliaf am Dean Moriarty.”

Detholion: Cyfieithu gweithiau allweddol i’r Gymraeg

Yr Athro Elin Haf Gruffydd Jones yn trafod y ‘Detholion’.

Pan eir ati i gatalogio deunydd, gwelir dau beth. Yn gyntaf, gwelir yr amlwg – yr hyn sydd yno. Cawn amgyffrediad o ystod a chyfoeth dewis faes ein catalog. Yn ail, gwelir y cuddiedig – yr hyn nad yw yno eto. Gwelwn y bylchau rhwng yr eitemau, y meysydd catalogio gweigion, yr allweddeiriau llai niferus, a’r gwaith sydd o hyd i’w gyflawni. Gwelwn, yn yr angen hwnnw am ddeunydd, sail i un o brosiectau eraill Sefydliad Mercator, prosiect a gyllidir Gronfa Datblygiadau Strategol y Coleg Cymraeg Cenedlaethol, sef ‘Detholion’.

Prosiect i ddarganfod pa weithiau allweddol o’r byd academaidd y dylid eu cyfieithu nesaf i’r Gymraeg yw ‘Detholion’. Amcan y prosiect, yn y pen draw, yw cryfhau’r adnoddau academaidd sydd ar gael i astudio ac i ymchwilio drwy gyfrwng y Gymraeg ar hyd ystod o bynciau mewn sefydliadau addysg uwch yng Nghymru. Gan hynny, dethol testunau a fydd yn ateb galw presennol neu’n cyfrannu at greu deunyddiau a fydd yn arwain at gynnydd yw nod pennaf y prosiect ar hyn o bryd. Croesewir hefyd fewnbwn i’r prosiect hwn gan academyddion nad ydynt yn darlithio drwy’r Gymraeg, gan gynnwys darlithwyr mewn prifysgolion y tu allan i Gymru, yn ogystal â chyfraniadau gan arbenigwyr eraill nad ydynt yn gyflogedig yn y sector academaidd.

Holiadur y ‘Detholion’.

Dosbarthwyd linc at holiadur ar-lein ymysg academyddion Cymru a thu hwnt yn ystod y misoedd diwethaf, ac aed a’r neges amdano o gwmpas prifysgolion Cymru mewn cyfres o ymweliadau a darlithoedd byrion. Anogwyd pawb i gael cip ar yr holiadur, i ddewis a dethol o blith y testunau allweddol a gynigiwyd yno, ac yna i gynnig testunau ychwanegol y carent hwythau eu gweld yn cael eu trosi i’r Gymraeg. Bu i’r gweithgaredd esgor ar drafodaethau difyr ac adeiladol, ar lafar ac ar-lein, am ba ddeunyddiau sy’n angenrheidiol yn y byd academaidd Cymraeg modern.

Bwriad prosiect ‘Detholion’ yn awr fydd mynd i’r afael a’r union drafodaeth honno, ar sail tystiolaeth y sgwrsio, yr ebostio, a’r holiadur. Blaenoriaethir testunau yn ôl y 3 ffactor canlynol:

(a) defnyddioldeb, gwerth neu alw academaidd am y testun;

(b) arbenigedd ieithyddol i gyfieithu’r testun;

(c) costau cyfieithu, gan gynnwys hawlfraint.

Rhai o gyfieithiadau Cronfa Cyfieithiadau’r Gymraeg. Tybed pa weithiau fydd yn ymuno â hwy’n fuan o ganlyniad i brosiect y ‘Detholion’?

Anelir at gyfieithu gweithiau heb fod yn hwy nag 8,000 o eiriau o hyd, boed y rheiny’n erthyglau unigol, yn benodau cyflawn o lyfrau mwy, neu’n ddetholion penodol o gyfrolau swmpus. Dylai’r meysydd a drafodir yn y gweithiau hyn fod mor eang â phosibl, fel yr wyddor academaidd ei hun, felly ystyrir awgrymiadau o bob math sy’n ateb y criteria uchod.

Mae llawer o awgrymiadau am destunau eisoes wedi dod i law. Mae’n siŵr fod mwy ar eu ffordd hefyd, a chan hynny dyma gyfle i chi i barhau i ystyried – pa weithiau allweddol y carech chi eu gweld yn y Gymraeg? Pa weithiau theoretig dylanwadol yn eich maes chi fyddai’n dda i’w trosi? Pa ddeunydd creadigol yn eich byd chi fyddai’n cyfoethogi’r bau Gymraeg? A pha ddanteithion fyddai’n fwyaf destlus, yn eich barn chi, i’w dathlu ym mhlith y ‘Detholion’?

Y Fenyw Ddaeth o’r Môr: Y Sibrwd ymysg y seddi …

Aeth fy helfa barhaus am gyfieithiadau newydd â mi i Theatr y Werin yng Nghanolfan y Celfyddydau, Aberystwyth, ar nos Fawrth yr wythnos hon. Yno, ces i a’m cariad a’m dau gyfaill, Ashley Wakefield, Hynek Janoušek a Lola O’Reilly, fwynhau cynhyrchiad ardderchog Theatr Genedlaethol Cymru o Y Fenyw Ddaeth o’r Môr, sef cyfieithiad Menna Elfyn o ddrama Henrik Ibsen, Fruen fra havet.

Poster ‘Y Fenyw Ddaeth o’r Môr’.

Seiliwyd y ddrama, a berfformiwyd am y tro cyntaf yn y Norwyeg wreiddiol yn 1888, ar y faled Scandinafaidd o’r Oesoedd Canol, Agnete og Havmanden, neu ‘Agnete a’r Morwas [Merman]’. Moderneiddiwyd y stori gan Ibsen, ac fe’i defnyddiwyd ganddo yn ei ddrama fel sail alegorïol i drafodaethau ar hunaniaeth, ar hawliau a dyheadau unigolion, ar statws dynion a merched mewn cymdeithas, ac ar ymwneud pobl â’i gilydd mewn byd o strwythurau a moesau cymdeithasol. Mae’n ddrama gref, yn un afaelgar, ac yn un sy’n gyfoes o hyd, dros ganrif wedi dyddiad ei chyfansoddi.

Mae’r cyfieithiad, a’r cynhyrchiad cyntaf hwn ohono, yn rhagorol. Gosodwyd gwedd ffurfiol a chanddi dinc o dafodiaith De Orllewin Cymru ar iaith lafar y cymeriadau, a thrwy hynny gafaelwyd ar agosatrwydd ac arallrwydd cydamserol y chwarae. Plethwyd y lleoliad a’r enwau Norwyaidd anghyfarwydd yn gynnil â’r byd Cymraeg ei iaith trwy geinder a sylwgarwch y cyfieithu. Cawsom bont uniongyrchol rhwng dau ddiwylliant, a gwelsom sut y gall un diwylliant fod yn ddrych creadigol a dadlennol ar y llall. Mae’n deg i ddweud y cefais innau, a Hynek, fy nghyfaill Tsiechaidd sy’n rhugl ei Gymraeg, fodd i fyw wrth wylio hanes y teulu Wangel a’u cydnabod.

“Mae’r gwylio’r perfformiad hwn wedi bod yn ysgogiad i fi i fynd i’r theatr yn fwy aml,” meddai Hynek. “Un peth a sylweddolais i wrth wylio’r ddrama hon oedd bod pob perfformiad yn destun gwahanol. Yn Aberystwyth, dwi’n credu fod gan y ddrama hon arwyddocâd arbennig yng nghyd-destun bywyd a diwylliant ein tref, sy’n llawn o ramant i rai ac yn ddiriaeth bur i eraill. Mae’n rhyfeddol ystyried hynny, o gofio ei fod yn gyfieithiad o ddrama sy’n codi o fyd cwbl wahanol ac anghyfiaith â ni.”

Hynek Janoušek gyda chopi o’r ddrama.

Mwynhaodd fy nghariad a’m cyfaill arall, Ashley Wakefield o Dennessee a Lola O’Reilly o Cumbria, y perfformiad hefyd, ond roedd eu profiad hwy o ymgyfarfod â’r ddrama’n un tra gwahanol i eiddo Hynek a mi. Dwy ddysgwraig yw Ashley a Lola, dwy fyfyrwraig o Brifysgol Aberystwyth,  y naill yn llunio’i PhD mewn ysgrifennu creadigol Saesneg wedi’i seilio ar farddoniaeth yr Eingl-Sacsoneg, a’r llall yn astudio ar gyfer gradd BA yn y Celfyddydau Cain. Mae Ashley wedi bod yn astudio Cymraeg ers cwta naw mis, a Lola ers blwyddyn a hanner. A hwythau’n eiddgar ar bob achlysur i’w trwytho’u hunain yn y Gymraeg, ac yn awyddus i weld cynhyrchiad theatr o’r safon gorau gyda’u cyfeillion, manteisiodd y ddwy ohonynt ar app newydd a ddarperir gan y Theatr Genedlaethol, sef Sibrwd.

Canllaw yw Sibrwd i’r dysgwr a’r di-Gymraeg.  Mae’n fodd dyfeisgar o sicrhau bod y gynulleidfa ehangaf yn gallu mwynhau perfformiad, beth bynnag fo’r iaith.  Trwy islwytho’r app i’r ffôn symudol gellir darllen a chlywed talfyriad creadigol o’r gwaith. Galluogir wedyn i’r unigolyn yn y gynulleidfa i ddilyn union eiriau’r ddrama ei hun yn ei bwysau ac yn unol â’i rugledd personol. Megis ag yr oedd y cyfieithiad Cymraeg yn bont i mi a Hynek rhwng Cymru a Norwy, felly oedd Sibrwd i Ashley a Lola, yn bont rhwng rhamant y llwyfan a diriaeth seddi’r awditoriwm.

“Teimlais i fod Sibrwd yn app da iawn, yn arbennig ar gyfer dysgwyr,” nododd Ashley. “Ro’n i’n gallu deall y ddrama heb drafferth. Roedd maint y testun yn dda – jyst digon. Fy unig argymelliad fyddai rhoi opsiwn i gael defnyddio’r clustffonau neu beidio. Gallai’r llais bach yn fy nghlust fod dipyn bach yn ymwthiol weithiau. Ond, peth bach yw hynny – mae Sibrwd yn wych!”

Adleisiwyd sylwadau Ashley gan Lola. Meddai hithau –

Lola O’Reilly ac Ashley Wakefield gyda’r app ‘Sibrwd’.

“Ffindiais bod Sibrwd yn adeiladol iawn. Does dim gormod o destun i ddarllen neu wrando arno, felly dyw Sibrwd ddim yn tynnu gormod o sylw yn ystod y ddrama. Ond, galla i feddwl am un ffordd i’w wella, sef i gael dewis y testun yn unig, ar gyfer y bobl sy’ well ’da nhw ddarllen na gwrando. Mwynheais i’r sioe yn fawr iawn. Ro’n i’n gallu deall mwy o’r stori gyda Sibrwd, a deall mwy o Gymraeg nag o’n i’n meddwl byddwn i’n gallu. Diolch!”

Y peth hanfodol yma yw’r frawddeg olaf honno o eiddo Lola – canllaw i ddeall y testun gwreiddiol yw Sibrwd. Canllaw sy’n ein galluogi i deimlo’n rhan o fyd mwy, i gamu i fywydau pobl eraill, ac i ddysgu amdanynt, am eu ffyrdd o fyw, ac am y tebygrwydd rhyngddynt â ni ein hunain. Canllaw sy’n creu creadigrwydd  newydd, a phrofiad newydd o weithred gelfyddydol: “Testun newydd” pob perfformiad, chwedl Hynek.

Galluogwyd Lola ac Ashley i ddeall mwy o’r Gymraeg yn y ddrama oherwydd y cyfieithiad Saesneg, ond bu’r plethiad rhwng y ddrama a Sibrwd hefyd yn brofiad creadigol unigryw ynddo’i hun. Galluogwyd Hynek a mi i ddeall mwy am Norwy a’i diwylliant drwy’r cyfieithiad Cymraeg, ond roedd y briodas rhyngddiwylliannol honno hefyd yn greadigaeth newydd oedd yn goleuo ein byd ni. Ac fe’n galluogwyd ni gyd i ddeall mwy am ein bywydau beunyddiol, ac am y ddynoliaeth yn ei chrynswth – yn wir, am Aberystwyth ei hun hyd yn oed – drwy gnewyllyn y ddrama wreiddiol Norwyeg. Ac yn sail i hyn oll, i’r ddeialog barhaus hon sy’n esgor ar gyd-ddealltwriaeth ehangach ar lwyfan ein bywyd, mae’r weithred o gyfieithu, sy’n Sibrwd o hyd ymysg y seddi…