Y defnydd o dafodiaith ym myd y Cowboi Cymraeg

Grant Sullivan, ar y chwith, yn chwarae rhan Brett Clarke, yn y ‘Pony Express’ gwreiddiol. Ailenwyd ei gymeriad yn Bryn Clarke ar gyfer ‘Post ar Garlam’.

Mae hi’n ‘Thanksgiving’ yn yr Unol Daleithiau heddiw. Un o’r delweddau mwyaf eiconig Americanaidd yw’r cowboi ar gefn ei geffyl ar y paith. Gan hynny, gadewch inni edrych yn ein blogiad yr wythnos hon ar ffilm gowboi Gymraeg, sef Post ar Garlam.

Cyfieithiad o un o episodau’r gyfres boblogaidd, The Pony Express, yw Post ar Garlam. Darlledwyd y gyfres Americanaidd wreiddiol rhwng 1959 ac 1960. Ynddi adroddwyd hanesion wedi’u seilio ar hanes y Pony Express gwreiddiol, sef system o gludo llythyron a pharseli a redai o St. Joseph, Missouri, dros y Rocky Mountains a Sierra Nevada, i Sacramemto, California, rhwng 1860 ac 1861.

Cyfieithwyd yr episod benodol hon, The Search, i’r Gymraeg gan Gwyn Llewellyn, ac fe’i darlledwyd gan TWW yn 1961. Yn y ffilm adroddir hanes y llanc ifanc, Spencer Beynon, wrth iddo fynd ar ei daith gyntaf ar rediad y post. Cyll ef ei geffyl trwy ei esgeulustod ei hun, ond, rhag swilio ei hun, beia’r Americanwyr Brodorol lleol am y golled, gan achosi gwrthdaro rhyngddynt hwy â gweithwyr y cwmni post. Datguddir y celwydd wedi cryn ryfela, a syrthia Spencer ar ei fai yn llawn edifeirwch.

Mae’r defnydd o iaith yn yr addasiad Cymraeg yn ddadlennol iawn. Ystyriwn ef yng ngoleuni datganiad agoriadol y ffilm – “Y flwyddyn, 1860. Yn eisiau, marchog ifanc i gario’r post. Parod i wynebu pob math ar anawsterau, tir diffaith, tywydd garw, ac Indiaid!” Gesyd y troslais hyn bresenoldeb yr Americanwyr Brodorol fel bygythiad i arwr y stori. Arweinir ein rhagdybiaethau ni, fel gwylwyr, felly, o’r cychwyn cyntaf.

Numaga, arweinydd y Paiute yn ystod y Rhyfel Paiute, gwrthdaro a fu yn ardal Nevada yn yr 1860au. Ymosodwyd ar rai o drigolion y Paiute gan weithwyr y Pony Express yng Ngorsaf Williams, ar lannau Afon Carson ar y 12fed o Fai, 1860. Gwrthymosododd y Paiute mewn ymateb i’r ymosodiad cyntaf, a bu i’r digwyddiad hwn weithredu fel catalydd ar gyfer y rhyfel. Tybed a ysbrydolwyd y stori yn ‘Post ar Garlam’ gan y digwyddiad hwn, yn rhannol?

Mae tair ffurf ar Gymraeg yn weithredol yn y darn. Siaredir iaith ffurfiol a choeth gan Bryn Clarke (Brett Clarke yn y rhaglenni Saesneg gwreiddiol), y ditectif annibynnol sy’n datrys dirgelon y cwmni ac sy’n gweithredu fel math ar lais ar foeseg oruchafol y naratif. Mae ei ramadeg yn agosach at ramadeg llyfr na gramadeg llafar mewn sawl ystyr: defnyddia ffurfiau cryno berfau’n rheolaidd, mae nodweddion seinegol rheolaidd i’w iaith, ac mae’n medru ymddiddan â phob un o gymeriadau eraill y ffilm. Er enghraifft, dyma sut yr aiff ati i drafod anffawd Spencer, cyn iddo sylweddoli mai twyll oedd y cyfan – “Fuost yn gyfrwys yn smalio marw a’u twyllo nhw felly”, ac yna, wrth hen ddyn y cwmni, Now, “Ac, yn ôl be’ ddywed Spencer, mae’n nhw’n dipyn o griw!”

Siaredir amrywiol dafodieithoedd gan y gweddill o drigolion y cwmni a’r dref leol, fel Now, Sam, gofalwr gorsaf Sand Point, Martha gwraig sy’n teithio drwy’r dref, a Spencer ei hun.

“‘ala i r’wun nawr ichi Mr Clarke” meddai Now wrth gasglu gweithwyr y post ynghyd; “Duwcs annwyl, o’nai’m meddwl mai chdi oedd o!” meddai Sam wrth gyfarch Bryn am y tro cyntaf; “Yw e’n ddanjerus?” hola Martha wrth drafod â Spencer am anturiaethau’r cwmni; a “Lladdesi’r djawl!” meddai Spencer wrth sôn am y frwydr a fu ar ddiwedd y ffilm.

Mae modd edrych ar y bwlch tafodieithol hyn fel Cymreigiad ar y ddisgwrs bŵer sy’n bodoli yn y gymuned a bortreedir yn y ffilm. Mae Bryn Clarke yn awdurdodol, ac ni chwestiynir yr awdurdod hwnnw. Adlewyrchir hyn yn ei iaith lafar. Mae’r sawl sydd o’i gwmpas yn atebol iddo, mewn amrywiol ffyrdd, a gwelir hynny yn eu lleferydd hwythau yn yr un modd.

Cedwir tafodiaith fwyaf unigryw’r ffilm i linellau’r Brodorion Americanaidd. Yma, ni Chymreigir eu deialog, ond fe’i cyfieithir yn uniongyrchol o’r idiom Eingl-Americanaidd, drefedigaethol.  Dyma linell agoriadol Eryr Goch, pennaeth yr Americanwyr Brodorol: “Bryn Clarke. Ti anfon amdanaf. Fi dod.” ac yna’n syth wedyn, gydag ystum leddf, “Ti dod newydd drwg.”

Cyfieithir yma fwy na deialog, cyfieithir yma hefyd ragdybiaethau trefedigaethol yr Unol Daleithiau yn y cyfnod. Daw hyn i’r fei’n amlycach wrth i’r sgwrs barhau, ac wrth i arddull ffurfiol Bryn Clarke ac arddull gymalog Eryr Goch wrthgyferbynnu’n amlwg.

“Dyw Saethwr Sydyn,” meddai Bryn Clarke wrth drafod arweinydd tybiedig y gwrthryfel, “ddim yn ffrind i’r cwmni, ond mae ganddo’i ffrindiau ymysg y’ch pobol chi.”

“Saethwr Sydyn, mab fy chwaer? Fe dim dachre ryfel heb cael fy gair.”, yw ymateb Eryr Goch i’r honiad.

Mae’r un rhagdybiaeth o hierarchaeth ddiwylliannol i’w weld yn y sgwrs rhwng Bryn Clarke a’r Brodor Americanaidd di-enw  sy’n darganfod ceffyl coll Spencer yn ddiweddarach yn y stori:

“Cwmni’r Post sydd biau’r ceffyl yma.”

“Fi ffeindio. Bwyta Gwair. Neb arno. Ceffyl perthyn i mi.”

Ysgythriad pren sy’n dangos un o farchogion y Pony Express yn carlamu drwy’r mynyddoedd. Mae’r gweithwyr wrth ochr y ffordd yn gosod gwifren deligraff, teclyn a fyddai’n dod ag oes y Pony Express i ben ymhen dim o dro.

Dyma grisialu’n berffaith y ddisgwrs bŵer sydd i’w gweld yn iaith y gwaith o dan sylw.

Trafodwyd y syniad o hybridedd yr wythnos diwethaf. Dyma’r syniad yn codi’i ben eto. Yn y weithred o gyfieithu’r testun mae’r greadigaeth wedi dod yn blethiad o ddiwylliannau amrywiol. Gwelir y ddisgwrs bŵer ieithyddol Gymreig a’r un Eingl-Americanaidd ar waith yn yr un ffilm. Mae pob cyfieithiad yn greadigaeth newydd, sy’n ddrych cydamserol ar y rhyngwladol ac ar y lleol, ac ar ei hoes a’i hamseroedd ei hun.

A hithau’n Ddydd y Diolchgarwch, mae’n deg gofyn – tybed sut fyddem ni, siaradwyr Cymraeg y Gymru sydd ohoni heddiw, yn mynd ati i gyfieithu’r ffilm hon? A fyddem ni’n arddel y fath ragdybiaethau tafodieithol a diwylliannol â’r rhai a fu’n sail i’r cyfieithiad gwreiddiol, neu a fyddem ni’n ail-ddiffinio’r cydbwysedd grym yn y gwaith? Ai Bryn Clarke, neu’r Brodorion Americanaidd eu hunain, fyddai’n siarad y Gymraeg goethaf yn ein trosiad modern ni o’r Post ar Garlam?

 

Hybridedd, Cyfieithu, a Llenyddiaeth Genhadol

Dysgwn am fyd y gwreiddiol ac am fyd y cyfieithydd gyda phob cyfieithiad newydd. Teflir goleuni ar y naill ddiwylliant fel y llall, ac o astudio’r plethiad rhwng y ddau ddiwylliant gwelwn bortread hybrid o’r ddwy bau diwylliant unigryw’n ymffurfio o’n blaenau.

Clawr yr ail wobr-lyfr gan yr LMS.

Roedd bri mawr ar ymgyrchoedd cenhadol yn y Brydain Fictoraidd ac Edwardaidd. Cyllidwyd yr ymgyrchoedd hyn, i raddau helaeth iawn, gan y werin bobl eglwysig a chapelaidd, tan arweiniad cymdeithasau cenhadol amrywiol. Er mwyn hyrwyddo’r casglu aeth y cymdeithasau ati i lunio llenyddiaeth genhadol oedd yn cynnig portreadau tra arwrol o’r cenhadon eu hunain, adroddiadau am ddaearyddiaeth, botaneg, hinsawdd, a thirwedd tiroedd pellennig, hanesion am fywydau pobl o bob cwr o’r byd, ac, yn bwysicaf oll efallai i ddarllenwyr yr oes, llawer iawn o ddyluniadau (ac yn ddiweddarach, ffotograffau) i gyd-fynd â’r straeon hyn oll. Porthai’r casglu’r gallu i gynhyrchu’r llên, a phorthai’r llên y cymhelliant i gasglu.

Roedd y math hyn ar lenyddiaeth yn un o genres mwyaf poblogaidd yr oes. Trwy ei astudio’n feirniadol cawn gip ddadlennol tu hwnt ar feddylfryd cyfran fawr o boblogaeth Prydain yn y cyfnod. Rhydd y genre oleuni i’r sawl a garai ystyried hanes trwy lygaid yr Ôl-Drefedigaethwr, gan fod y cyhoeddiadau’n aml yn feirniadol o’r ymgyrch ymerodraethol gyfalafol, er eu bod yn codi’n uniongyrchol o’r dylanwad ymerodraethol ei hun. Rhydd hyn, yn ei dro, olwg arbennig inni ar safle’r llenyddiaeth hon yng Nghymru, ac yn y Gymraeg.

David Livingstone, y mynegiant eithaf o’r arwr-genhadwr Fictoraidd.

Un o’r cynhyrchwyr mwyaf toreithiog o’r genre oedd y London Missionary Society (LMS). Cyn dyddiad sefydlu ymgyrchoedd cenhadol amrywiol y capeli Cymraeg yr LMS oedd y mudiad cenhadol mwyaf poblogaidd yng Nghymru hefyd, a pharhaodd felly am flynyddoedd wedi oes eu sefydlu’n ogystal. Un o gyhoeddiadau mwyaf poblogaidd yr LMS oedd eu gwobr-lyfrau blynyddol, lle cesglid ynghyd flodeugerdd o erthyglau’r flwyddyn a aeth heibio mewn un gyfrol gain. Penderfynwyd y dylid cyfieithu un o’r cyfrolau hyn i’r Gymraeg yn 1896. Y Parch. L. Williams, Bontnewydd, Caernarfon, oedd y cyfieithydd. Dyma a nododd ef yn ei ragymadrodd i’r gyfrol gyntaf, ‘Lloffion o Feusydd Lawer’:

“Wele o’r diwedd y gwobr-lyfr, y buwyd yn dadleu gymaint am ei gael yn Gymraeg, wedi gwneyd ei ymddangosiad. … Cofier mai ar brawf yr ydym y flwyddyn hon, ac yr ymddygir atom yn y dyfodol yn ôl y derbyniad a roddir i’r Gyfrol brydferth hon. Os colledir y Gymdeithas drwy ei chyhoeddi, ni bydd gan neb sail resymol i achwyn os gwrthodir dwyn allan Gyfrol gyffelyb y flwyddyn nesaf.”

Atebwyd galwad y Parchedig gyda brwdfrydedd, ac ar sail casglu brwd y Cymry tyfodd yr un gyfrol hon i fod y gyntaf mewn cyfres o ddeng cyfrol flynyddol, a gyhoeddwyd rhwng 1896 ac 1906. Esgorodd hyn yn ei dro ar ddiddordeb cynyddol yn y meysydd cenhadol, ac mewn llenyddiaeth genhadol yn yr un modd. Tybed a fyddai cyhoeddiadau fel Y Cenhadwr, cylchgrawn cenhadol y Methodistiaid Calfinaidd, wedi magu’r fath boblogrwydd yn 20au a 30au’r ugeinfed ganrif heb yn gyntaf weld poblogrwydd cyhoeddiadau fel y gwobr-lyfrau hyn?

Gellir trafod y llwyddiant hyn mewn sawl modd. Wele sylwadau L. Williams yn ei ragymadrodd i’r ail wobr-lyfr, ‘Gwroniaid Cenhadol Affrica’, yn 1897:

“Wele eich ail wobr-lyfr yn barod, a hyderaf y bydd i chwi ei hoffi. Gweithiasoch yn rhagorol y llynedd. Yn wir, gwnaethoch y tu hwnt i ddisgwyliadau eich cyfeillion goreu. Gwn fod yr awdurdodau yn Llundain wedi eu boddhau yn ddirfawr ynoch, prawf o hynny ydyw eu bod wedi penderfynu argraphu mwy o nifer o’r gyfrol hon.”

The Location of Culture, Homi K. Bhabha, un o’r trafodaethau mwyaf dylanwadol ar hybridedd diwylliannol.

Wele’r ddisgwrs grym rhwng Cymru a Llundain yn y dyfyniad uchod. Cofier hefyd am sut y disgrifiwyd y Cymry fel pe baent ‘ar brawf’ yn y flwyddyn gyntaf. Cyfyd nifer o gwestiynau posibl i’r efrydydd Ôl-Drefedigaethol ar sail hyn. Gall ofyn – beth oedd apêl yr hybridedd a grëwyd rhwng y genre cenhadol a’r iaith Gymraeg? A oedd y Rhamantiaeth fyd-eang yn digoni estheteg gyffredinol Ramantaidd Cymry’r oes? A oedd gweledigaeth amgen y cyhoeddiadau o swyddogaeth yr ymerodraeth yn porthi un o ddisgyrsiau hunaniaethol mwyaf dylanwadol y Cymry Cymraeg yn y cyfnod, sef Cymru fel enaid Prydain, ac o ganlyniad, Cymru fel enaid ymerodraeth gyfan? A oes yma, yn y drafodaeth am fyd cyfan, drafodaeth guddiedig hefyd am nodweddion yr idiom bedagogaidd o ‘Gwlad y Menig Gwynion’?

Mae’r rhain oll yn gwestiynau dilys, a phwysig i fynd i’r ymrafael â nhw. Rhydd cyfieithiadau hybridedd, a thaflant oleuni ar yr hybridedd honno hefyd. Fe’n galluogant yn barhaus, felly, i ofyn beth, yn wir, yw’r plethiad newydd hwnnw a gyfyd pan fo’n bydoedd yn dod ynghyd?

Penblwydd Hapus i Awstin Sant!

Awstin Sant

Ganed Awstin Sant, neu Awstin o Hippo, fel yr adwaenir ef gan lawer, ar y 13eg o Dachwedd, 354, ym municipium Tagaste (Souk Ahras yn Algeria bellach) yn yr Affrig Rhufeinig. Bu’n athro rheitheg ac yn ramadegydd yng Ngharthag (Carthage), Rhufain a Milan yn ystod ei yrfa gynnar, cyn iddo gael tröedigaeth i Gristnogaeth yn ystod Haf 386. Fe’i hordeiniwyd yn offeiriad yn Hippo Regius (Annaba, Algeria bellach) yn 391, a chyn pen dim o dro daeth yn bregethwr ac yn ddiwinydd enwog. Fe’i gwnaed yn esgob ar Hippo yn 395, a chyda’r ail ordeiniad hwn y mabwysiadodd y teitl enwog ‘Awstin o Hippo’. Yn fuan wedi’i ordeiniad yn esgob, rhwng 397 a 398, yr aeth Awstin ati i lunio ei Confessiones, gwaith hunangofiannol sy’n adrodd hanes ei dröedigaeth.

Llawysgrif o’r ‘Confessiones’ Lladin

Ystyrir y gwaith hwn fel hunangofiant cyntaf y Byd Gorllewinol. Bu’n batrymlun dylanwadol i awduron Cristnogol am ganrifoedd maith yn dilyn dyddiad ei gyhoeddi. Mae ei werth i haneswyr seciwlar hefyd yn amhrisiadwy, gan mai dyma’r cofnod manylaf sydd gennym o fywyd unrhyw un o’r 4edd a’r 5ed ganrif Oed Crist. Mae’r syniadau diwinyddol sydd o’i fewn, yn enwedig ei syniadau am natur amser a Genesis, am blethiad y synhwyrau dynol â’r cof, ac am y portread dramatig a gawn o’i dröedigaeth, oll yn destun myfyrdod i athronwyr eglwysig hyd heddiw. Nid ar chwarae bach y dywedir amdano – “Ef, yn anad neb, a roddodd i Gatholigiaeth y Gorllewin ei delw, ac oddi wrtho ef hefyd y cafodd y Diwygiad Protestannaidd ei ysbrydiaeth a’i awdurdod.’

Ac mae gennym gyfieithiad o’r Confessiones yn y Gymraeg! Gwaith Awstin Maximillian Thomas ydyw, gŵr a aned ym Mharc Treborth, rhwng y pontydd sy’n croesi’r Fenai. Enillodd radd M.A. yn y Clasuron ym Mhrifysgol Cymru, Bangor cyn dod yn weinidog gyda’r Methodistiaid Calfinaidd. Efe biau’r geiriau yn y dyfyniad uchod. Ymhelaetha ar ei drafodaeth o’r gwaith yn ei ‘Nodyn Bywgraffiadol’ i’r gyfrol, gan nodi:

Clawr cyfieithiad Awstin Maximillian Thomas o Gyffesion Awstin Sant

“Bywgraffiad yw’r ‘Cyffesion’, a pherthyn iddynt yr hynodrwydd mai Duw a gyferchir ynddynt. Dichon fod Awstin yn ystyried eu hysgrifennu yn fath o benyd – penyd a allai fod yn fuddiol hefyd i eraill. Y mae yma beth wmbredd o hunan-ymholiad, a’r cyfan yn llawn cyfaredd. I Awstin, nid oes i fywyd ystyr ond yn ei berthynas â’r tragwyddol. Perthyn iddo (hyd yn oed felly) lawer o gyfeiliorni. Drwg yw’r bywyd naturiol, ac ni phiau dyn ddim ond ei bechod. Eiddo Duw yw pob rhinwedd, a’i ras Ef sy’n diwygio ein buchedd. Y mae yma lawer o fanylion a’r cwbl yn bwysig – o safbwynt y dwyfol. Nodweddir Awstin gan ryw ostyngeiddrwydd neilltuol, a llawer o angerdd. Rhyfeddol o dyner yw ei gyfeiriadau at ei fam. Ond bodlon ydoedd ef i ymwadu â phob tegwch a fwynhaodd, er mwyn y ‘Tegwch Gwir Ei Hun’. Am fynd heibio i bopeth hardd y mae, at Dduw Ei Hun. Enaid mawr ydyw yn trafod gyda’i Dad Nefol yr hyn a gyfrif yn y Farn a fydd.’

Aeth Thomas ati i gyfieithu’r ‘Cyffesion’, a hynny o’r Lladin gwreiddiol, ar gais  D. Tecwyn Lloyd, gan na chyfieithwyd y gwaith pwysig hwn i’r Gymraeg erioed o’r blaen yn ei gyflawnder. Cyhoeddwyd y cyfieithiad gan Lyfrfa’r Methodistiaid Calfinaidd, Caernarfon, yn 1973.

Credid gan y ddau ohonynt, Thomas a Lloyd, ei bod hi’n hanfodol sicrhau bod gweithiau dylanwadol dysg y byd yn bodoli yn y Gymraeg. Beth am i ni, felly, fachu ar y cyfle heddiw i ddathlu penblwydd un o ‘Eneidiau Mawr’ y Byd Gorllewinol trwy ddarllen rhywfaint o gyfieithiad Thomas o’i waith? Beth am i ni ymwrol, fel cymaint dros y byd, i ystyried geiriau dwys, meddylgar a myfyriol, yr esgob o Hippo trwy gyfrwng ein hiaith ein hunain? Beth am roi tro ar ddarllen y ‘Cyffesion’ trwy gyfrwng y Gymraeg?

Ai bod ai beidio â bod: dyna yw’r cwestiwn …

Tybed a wyddoch chi bod ‘na dri chyfieithiad o ‘Hamlet’ yn bodoli yn y Gymraeg?

Laurence Olivier ei hun, neb llai, yn adrodd un o linellau enwocaf ‘Hamlet’!

Mae’n wir! Tri chyfieithiad o dri chyfnod dra gwahanol; y cyntaf o 1864, yr ail o 1958, a’r llall o 2004. Beth am gael cip sydyn ar y tri ohonyn nhw yr wythnos hon.

Lluniwyd y cyfieithiad cyflawn cyntaf o ‘Hamlet’ gan David Griffiths o Dreffynnon, Sir y Fflint ar gyfer Eisteddfod Genedlaethol Llandudno yn 1864. Gwobrwywyd y gwaith yn yr Eisteddfod honno, ac fe’i cyhoeddwyd am y tro cyntaf ddwy flynedd yn ddiweddarach, yn 1866, yn y cyfnodolyn ‘Yr Eisteddfod’. Mae’r gwaith wedi’i drefnu ar batrwm mydryddol, ac y mae’n enghraifft berffaith o arddull ieithyddol a chonfensiynau gramadegol Oes Fictoria.

Mae ymdriniaeth y cyfieithydd o’r prif gymeriad, ac yn wir o’r dramodydd ei hun, hefyd yn nodweddiadol o’i oes. Fel y dywed ym mrawddeg agoriadol ei ragymadrodd i’r ddrama – “Byddai yn waith ofer myned i ganmawl Shakspeare (sic) – mor ofer a throi i addurno’r lili, neu baentio y rhosyn.”

Gwêl Griffiths Hamlet fel pendronwr o gymeriad, un sy’n syrthio’n fyr o’r idiom tywysogaidd angenrheidiol. Mae’n ffigwr sy’n rhy barod i amau, sy’n “lled amhenderfynol” sy’n “arddangos arafwch mawr” ac sy’n “syrthio’n fyr o’r gwroldeb oedd yn angenrheidiol iddo feddu.”

Trasiedi’r Hamlet Cymraeg cyntaf hwn, felly, oedd ei amharodrwydd i weithredu mewn modd cymesur â’i statws.

Cyfieithiad Eisteddfodol yw’r ail gyfieithiad o’r ddrama hefyd, sef cyfieithiad J. T. Jones ar gyfer Eisteddfod Genedlaethol Glyn Ebwy, 1958. Athro o Borthmadog oedd J. T. Jones, ac efe yw’r cyfieithydd mwyaf toreithiog o weithiau Shakespeare i’r Gymraeg. Gwobrwywyd y cyfieithiad gan yr Eisteddfod, ac fe’i cyhoeddwyd ddwy flynedd yn ddiweddarach yn 1960

Roedd Jones yn ymwybodol o’r cyfieithiad blaenorol, ond yr oedd hefyd yn ymwybodol iawn o’r datblygiadau a fu ar gychwyn yr Ugeinfed Ganrif ym myd gramadeg y Gymraeg. “Aeth agos i gan mlynedd heibio,” meddai yn ei ragymadrodd i’w gyfieithiad ef, “er pan Gymreigiwyd Hamlet y tro cyntaf, ac yn y cyfamser – trwy lafur adrannau Cymraeg ein Prifysgol – fe’i gwnaethpwyd yn llawer haws i feirdd a llenorion y genedl ysgrifennu’n gywir o ran orgraff a chystrawen, a rhoi’r parch dyladwy i deithi’r ddwy iaith.” O ganlyniad, perthyn iaith yr ail ‘Hamlet’ yn llawer agosach at ramadeg John Morris-Jones, ac i arddull ddramatig Saunders Lewis, nag at reolau William Owen Pughe, ac arddull y canu Eisteddfodol Fictoraidd.

Mae Hamlet ‘Hamlet’ Jones hefyd yn berson tra gwahanol. Nid gwendid mewnol sy’n hebrwng ei drasiedi ef, ond yn hytrach ergydion y byd o’i gwmpas sy’n sicrhau ei gwymp. “Nid oes dim,” meddai Jones, “sy’n dristach na gweld amgylchedd di-amgyffred yn llethu personoliaeth nobl. A dyna gyweirnod Hamlet.”

Trasiedi allanol, a thrasiedi’r bwlch rhwng yr allanol a’r mewnol, yw trasiedi’r ail Hamlet yn ein hastudiaeth.

Cyhoeddwyd y trydydd cyfieithiad o ‘Hamlet’ yn 2004, ond nid cyfieithiad uniongyrchol mohono, ond trosiad. Hepgorwyd yr adeiledd fydryddol am iaith lled-lafar, ac addaswyd rhywfaint ar strwythr y ddrama hefyd. Eiddo Gareth Miles yw’r trosiad hwn, a dysgwn ar gychwyn ei ragymadrodd i’r gwaith fod ganddo weledigaeth dra gwahanol i’r ddau arall ar waith a bywyd y bardd-ddramodydd o Stratford.

“Gadewais y Coleg ar y Bryn ym 1960,” meddai, “gyda gradd gyfun symol mewn Saesneg ac Athroniaeth a chasineb at Shakespeare.” Ymhelaetha, gan nodi, “Adweithiwn yn gryf yn erbyn Shakespeare-addoliaeth ysgolheigion Seisnig a ddwyfolai W.S.; gwelwn eu llafar a’u llên fel rhan o’r Seisnigrwydd imperialaidd a oedd yn rhemp y dyddiau hynny. Cenedlaetholdeb imperialaidd, haerllug yn datgan yn feunyddiol: ‘Gynnon ni mae’r Lluoedd Arfog dewra’n y byd, y Frenhinas anwyla’, y Teulu Brenhinol mwya’ urddasol, y Senedd fwya’ democrataidd, y ceir a’r awyrenna’ cyflyma’, y Gyfraith deca’ a’r plismyn ffeindia’. Ac ar ben hyn i gyd, bardd-ddramodydd-lenor-broffwyd-athronydd-ddiwinydd-seicolegydd mwya’r Oesoedd.”

O ddeall ei ddehongliad Ôl-Drefedigaethol ar waith, ar safle gymdeithasol gwaith, ac ar fytholeg gwaith Shakespeare, mae’n deg gofyn pam y bu i Gareth Miles fynd ati i drosi’r ddrama hon yn y lle cyntaf? Yn syml, oherwydd ei huniongyrchedd fel drama, ac fel drama ddynol bwerus o ran hynny. “Fel drama i’w pherfformio yr ysgrifennwyd hon,” meddai, “ac nid darn o lenyddiaeth i’w astudio mewn gwers neu seminar.” Drama berfformiadol ydoedd, ym marn Miles, yn astudiaeth gain o gymeriadau cymhleth a allasant fod yn bobl o gig a gwaed.

Gan hynny, felly, beth a ddywed Miles yn ei ragymadrodd am gymeriad Hamlet ei hun? Yn rhyfedd ddigon, ni chawn ddim gwybodaeth o gwbl ar y pwnc. Dyna’r oll a gawn yw anogaeth i blymio i’r testun, ac i ymgolli i’r ymdriniaeth ddwys sydd i’w gweld yno o nodweddion un o gymeriadau mwyaf enigmatig y byd llenyddol.

O’r chwith i’r dde – ‘Hamlet’, D. Griffiths; ‘Hamlet’, J. T. Jones; ‘Hamlet’, G. Miles

O ystyried cyd-destun hanesyddol ac ideolegol y trosiad, ac o ystyried y newid a fu yn y portread o Hamlet rhwng y cyfieithiad cyntaf a’r ail un, byddai’n deg dyfalu bod trydydd Hamlet y Gymraeg hefyd yn gymeriad tra gwahanol i’w ragflaenwyr. Efallai’n ffigwr mwy unigolyddol, yn fwy ymwybodol o baradocsau’r gymdeithas o’i gwmpas, ac yn llai ufudd i fatricsau moesol bydoedd y ddau Hamlet cyntaf. Tybed wir.

Efallai y dylem ni edrych yn fwy manwl ar y testunau eu hunain, ar eu hiaith, ar y dewisiadau a wnaed wrth gyfieithu geiriau unigol o’r gwreiddiol, i ddysgu mwy am yr Hamlet cudd hwn, ac am y ddau arall hefyd o ran hynny. Ond, trafodaeth i ddydd Iau arall yw’r drafodaeth honno …